ট্ৰুথ, লাভ এণ্ড এ লিটিল মেলিচ্
(প্ৰসিদ্ধ লেখক খুশৱন্ত সিঙৰ আত্মকথা Truth, love and a little malice-ৰ অনুবাদ - উৎপল বাদল বৰুৱা)
খণ্ড- ১৪
দিল্লী আৰু লাহোৰত কলেজৰ দিনবোৰ
কেম্পত আমাৰ লগত থকা ষ্টিফেন্স্ কলেজৰ জ- আখৰৰ শৰীৰ চৰ্চা কৰা ল’ৰা এটা আছিল, বৰ অসৎ স্বভাৱৰ - সি সুবিধা পালেই ল’ৰাৰ লগত মৈথুন কাৰ্যত লিপ্ত হৈছিল৷ কেম্পৰ বাহিৰত গা ধোৱাৰ বাবে ৰখা ঠাইখিনিতেই জ-ই তাৰ বাবে চিকাৰৰ সন্ধান কৰিছিল৷ সি কেৰালাৰ ইতিয়াৰা নামৰ ল’ৰা এটা আৰু মোক ইয়াৰ বাবে বাচি ল’লে৷ আমাক মাতি নি ক’লে- “তহঁত দুটাৰ ভিতৰৰ যিকোনো এটা আহিবি মোৰ ওচৰলৈ৷ কোন আহিবি নিজেই ঠিক কৰ, নহলে মই দুয়োটাকে নেৰিছোঁ৷” আমি জ-ৰ লগত মুখামুখি সংঘৰ্ষ কৰাটোৱেই ঠিক কৰিলোঁ৷ মোৰ টেণ্টত থকা ছাৰ্জেণ্টজন আছিল জ-তকৈ বেছি শক্তিশালী ল’ৰা৷ মই তাৰ সহায় খুজিলোঁ৷ জ আৰু ছাৰ্জেণ্ট মুখামুখি হ’ল৷ তাৰপিছৰপৰা আৰু জ-ই আৰু আমালৈ চকু দিবলৈ সাহস নকৰা হ’ল, সম্ভৱ তাৰ সংশোধনো হ’ল৷
এদিন আবেলি আমি তম্বুৰ ভিতৰত এনেয়ে বিচনাত পৰি আছিলোঁ। হঠাতে প্ৰকাণ্ড ফেঁটী সাপ এটা ল’ৰা এটাৰ ডিঙিয়েদি পাৰ হৈ যাবলৈ আৰম্ভ কৰিলে। ভয়ত বিতত হৈ ল’ৰাটোৱে চিঞৰ এটা মাৰি সাপটোৰ নেগুৰত ধৰি দলি মাৰি দিয়াত গৈ পৰিলগৈ আন এটাৰ ল’ৰাৰ গাত। সাপটোৱে ফেঁট তুলি ফোঁচ-ফোঁচাই উঠিল৷ হুলস্থুল লাগি গ’ল। তেনেতে দৌৰা-দৌৰিত কাৰোবাৰ গাত লাগি তম্বুৰ মাজৰ খুটাটো পৰি থাকিল৷ লগে লগে তম্বুটোৱে সকলোকে ঢাকি ধৰিলৈ। কাপোৰৰ তলত কেইবাটাও ল’ৰা আৰু লগত এটা প্ৰকাণ্ড ফেঁটী সাপ৷ ইউ. টি. চি- ৰ ল’ৰাই ৰাইফল উলিয়াই আনিলে৷ এই সাপৰ কাহিনীটোৱেই মই কেম্পত থাকোঁতে হোৱা শেষ ঘটনা আছিল৷ তাৰপিছতে, মই দীঘলীয়া অসুস্থতাৰ বাবে পেৰেড কৰা উচিত নহয় বুলি ডাক্তৰৰ পৰা চাৰ্টিফিকেট এখন লিখাই আনি এই বিড়ম্বনাৰ পৰা একেবাৰে মুক্তি পালোঁ৷ ইয়াৰ লগে লগেই মোৰ সৈনিক হ’বলৈ কৰা বাসনাৰ যৱনিকা পৰিল৷
১৯৩২ চনত মই কলা বিভাগত ইণ্টাৰমিডিয়েট পৰীক্ষা দিছিলোঁ। যেনেতেনে মই দ্বিতীয় বিভাগত উত্তীৰ্ণ হ’বলৈ সক্ষম হ’লো৷ সকলোৱে আশা কৰা ধৰণেই মাংগত ৰায় বিশ্ববিদ্যালয়ৰ ভিতৰত প্ৰথম স্থান দখল কৰি উত্তীৰ্ণ হ’ল। লগতে সি কেইবাটাও বিষয়ত সৰ্বোচ্চ নম্বৰো পালে।
ষ্টিফেন্স্ কলেজ এৰি স্নাতক পঢ়িবলৈ কিয় মই লাহোৰৰ গৱৰ্ণমেণ্ট কলেজলৈ গৈছিলোঁ তাৰ সঠিক কাৰণটো মই নিজেই নাজানো৷ মোৰ ভৱিষ্যতৰ পৰিকল্পনাবোৰ দেউতাৰ সিদ্ধান্ত মৰ্মেই ঠিক হৈছিল৷ মই স্কুলত থাকোঁতেই মোৰ ইংৰাজীৰ শিক্ষয়িত্ৰী মিছ বাদেনৰ কথাৰ ভিত্তিত অধ্যক্ষা কমলা বোসে দেউতাক কৈছিল যে পেছা হিচাপে মই লেখক বৃত্তিটোৱেই লোৱা ভাল হ’ব৷ দেউতাই কথাটো কেইবাদিনো ধৰি চিন্তা কৰিলে আৰু তাৰ পিছত সিদ্ধান্ত কৰিলে যে অকল লিখিয়েই আমাৰ দেশত খোৰাকি উলিয়াব পৰাটো সিমান সহজ কথা নহয়৷ আন চাকৰিৰ লগত চাইড-লাইন হিচাপে লিখা-লিখি চলাই থকাটো বেলেগ কথা কিন্তু কলমটোৰ ওপৰতে নিৰ্ভৰ কৰি বৰ্তি থকাতো প্ৰায় অসম্ভৱ৷ যিহেতু মই কথা বেছি কৈছিলোঁ আৰু প্ৰায়ে তৰ্কযুদ্ধত লিপ্ত হৈছিলো দেউতা-মায়ে ভাবিলে যে মোৰ বাবে উকীলৰ পেছাটোহে উপযুক্ত হ’ব৷ আমাৰ পৰিয়ালত কোনো উকীল নাছিল আৰু দেউতাই কৰ্ট কাছাৰীৰ কামৰ বাবে যথেষ্ট ধন ভাঙিব লগা হৈছিল। মডাৰ্ণ স্কুলত মোক হিন্দীৰ পৰা উৰ্দু বিষয়লৈ সলনি কৰি অনা কথাটোতো দেউতাই হয়তো ভাবিছিল যে যিহেতু আদালতৰ কামবোৰ উৰ্দু ভাষাতে হয়, এই ভাষাটোৱে মোক এই লাইনটোলৈ লৈ যোৱাত যথেষ্ট সহায় কৰিব৷ দিল্লীৰ আদালত তেতিয়া লাহোৰ আদালতৰ অধীনত আছিল৷ দেউতাই হয়তো এইটোও ভাবিছিল যে লাহোৰ আৰু তাত থকা গণ্যমান্য ব্যক্তিৰ লগত যদি মোৰ ভালদৰে পৰিচয় ঘটে, সেইটোৱে আইনৰ পথাৰত খোজ দিবলৈ মোক যথেষ্ট সহায় কৰিব। মোৰ ভবিষ্যত সম্পৰ্কে মোৰ নিজৰ মনত কোনো দৃঢ় ইচ্ছা নাছিল৷ সেয়ে মই সহজেই লাহোৰলৈ যাবলৈ সন্মত হ’লো৷ মোক একেখন ঠাই আৰু একেবোৰ মানুহে সোনকালেই বিৰক্ত কৰে - তেতিয়াও, এতিয়াও৷ নতুন ঠাই আৰু নতুন মানুহৰ প্ৰতি মোৰ আকৰ্ষণ প্ৰৱল৷ তাৰোপৰি মই কাৰো লগত দীৰ্ঘদিনজোৰা বন্ধুত্ব গঢ়ি তুলিব নোৱাৰোঁ - তেতিয়াও, এতিয়াও৷
সেই সময়ত লাহোৰৰ গৱৰ্নমেণ্ট কলেজ শিক্ষা আৰু ক্ৰীড়া, এই দুয়োটাৰ ফলাফলৰ বাবে উত্তৰ ভাৰতৰ সবাতোকৈ চৰ্চিত কলেজ আছিল৷ সেই সময়ত দেশৰ অলিম্পিক হকীদলৰ এঘাৰ জন খেলুৱৈৰ ভিতৰৰ চাৰিজনেই আছিল সেইখন কলেজৰ৷ ক্ৰীকেট আৰু ক্ৰীড়াৰ ক্ষেত্ৰতো অনেক সফল খেলুৱৈ ওলাইছিল গৱৰ্ণমেণ্ট কলেজৰ পৰা৷ অৱসৰপ্ৰাপ্ত কৰ্ণেল এইছ. এল. অ’. গাৰেট নামৰ ওখপাখ বৃটিছ চাহাবজনে কলেজখন সৈনিক স্কুলৰ দৰে পৰিচালনা কৰিছিল৷ আন শিক্ষকসকলৰো কেইবাজনো আছিল ইংৰাজ চাহাব৷ ভাৰতীয় শিক্ষক সকলো অক্সফৰ্ড বা কেম্ব্ৰিজ বিশ্ববিদ্যালয়ৰপৰা পাছ কৰি অহা উচ্চ শিক্ষিতলোক। তাৰ ভিতৰৰে দুজন আছিল নামকৰা বিজ্ঞানী - বীৰবল সাহনী আৰু ডঃ কাশ্যপ৷ সকলোধৰণৰ ছাত্ৰ-ছাত্ৰী এইখন কলেজত ভৰ্তি হ’ব নোৱাৰিছিল৷ মেধাতকৈও, বংশ পৰিচয়, ধন-দৌলত আৰু ৰাজনৈতিক ক্ষমতাইহে ভৰ্ত্তিকৰণত বেছি সহায় কৰিছিল৷ আঢ্যৱন্ত কলেজৰ পৰা অহা ছাত্ৰৰ বাবে ভৰ্ত্তি হোৱাটো সহজ আছিল, লাগিলে পৰীক্ষাৰ ফলাফল যিমানেই বেয়া নহওক৷ সাধাৰণ আবেদনকাৰী প্ৰাৰ্থীয়ে দেউতাক বা অভিভাৱকৰ লগত গৈ সাক্ষাৎকাৰ দিবগৈ লাগিছিল৷ মোক কলেজখনত ভৰ্ত্তি কৰাবলৈ লৈ গৈছিল মোক খুড়াদেউৱে৷ তেখেত সেইখন কলেজেৰ এসময়ৰ হকী দলৰ কেপ্তেইন আছিল আৰু তাৰপৰাই স্নাতকোত্তৰ ডিগ্ৰী লৈছিল। তাৰোপৰি সেই সময়ত তেখেত আছিল পাঞ্জাৱ বিধান সভাৰ সদস্য৷ সাক্ষাৎকাৰ ল’ব লগা লোককেইজনে মোক কোনো প্ৰশ্নই নকৰিলে৷ কলেজখনত ভৰ্ত্তিৰ বাবে খুড়ায়েই আছিল মোৰ পাছপৰ্ট আৰু ভিছা৷
ষ্টিফেন্স্ কলেজ এৰি যোৱা বাবে মাংগত ৰায়ে মোক বেয়া পাইছিল৷ কলেজ খোলাৰ আগতে থকা দীঘলীয়া বন্ধৰ সময়খিনিত সি মোলৈ দীঘল-দীঘল চিঠি লিখিছিল। মই যেতিয়া সঁচাকৈয়ে যাবলৈ ওলোৱাৰ খবৰ দিলোঁ, সি প্ৰায় কান্দিবলৈকে ওলাল৷ দিল্লীৰ পৰা লাহোৰলৈ যাওতে মই মোৰ মটৰ চাইকেলখন চলাই গৈছিলো৷ গ্ৰেণ্ড্ ট্ৰাংক ৰোডেদি সেই তিনিশ কিলোমিটাৰ অতিক্ৰম কৰিবলৈ তেতিয়া সময় লাগিছিল প্ৰায় আঠ ঘণ্টা। ৰাষ্টাত তেতিয়া কোনো ধৰণৰ ট্ৰেফিক জাম হোৱা দেখা নাছিলোঁ৷
লাহোৰত প্ৰথম চাৰিমাহ মই জেইল ৰোডত থকা খুড়াৰ ভাৰাঘৰত আছিলো৷ খুড়ীৰ সেই সময়তে যঁজা ছোৱালী দুজনীৰ জন্ম হৈছিল৷ খুড়া পাঞ্জাৱ বিধান সভাৰ নিবাৰ্চনৰ কামত ব্যস্ত আছিল৷ ৰাজনীতিৰ লগত জড়িত থকা অনেক লোকৰ আহযাহ চলিছিল ঘৰখনলৈ৷ মোৰ সম্পৰ্কীয় ভাই এজনেও কলেজত এডমিশ্বন লৈছিল৷ তাৰ লগতে মইও হোষ্টেললৈ যোৱাটো ঠিক কৰিলোঁ৷ জমিনদাৰ সকলৰ ল’ৰাৰ বাবে থকা কেইবাটাও আঢ্যৱন্ত হোষ্টেল আছিল, কোঠাবোৰ বিলাস-বহুল হোটেলৰ ছুইটৰ দৰে৷ কিছুমান ছাত্ৰইতো লগত আলধৰাও ৰাখিছিল৷ “ল কৰ্ট” আৰু “ডি. এ. ভি.” কলেজৰ ফালে থকা হোষ্টেলএটাৰ চুকৰ কোঠা এটাত মই ছিট পালোঁ৷ মোৰ থকা কোঠাটোৰ ঠিক তলৰ ঠাইখিনিৰ পৰাই ভগত সিং আৰু ৰাজ গুৰুৱে লালা লাজপট ৰায়ক প্ৰহাৰ কৰা বৃটিছ পুলিচ ইন্সপেক্টৰজনক গুলীয়াই হত্যা কৰিছিল৷ লালা লাজপট ৰায়ে ছায়মন আয়োগৰ বিৰোধিতা কৰি কৰা সমদল এটাত যোগদান কৰিছিল। কোঠাটোৰ পৰা দেখি থকা দৃশ্যবোৰ সদায় সুখদায়ক নাছিল৷ ভৰিত শিকলি বান্ধি বা হাতকেৰেয়া পিন্ধাই বন্দীসকলক কৰ্টলৈ অনা-নিয়া দৃশ্য প্ৰায়েই দেখিবলৈ পোৱা গৈছিল৷ তাৰোপৰি গোচৰীয়া আৰু উকীলসকলে লাইন পাতি দেৱাল এখনত প্ৰসাৱ কৰা দৃশ্যটোও সদায় দেখি থকা এটা দৃশ্য আছিল।
পাহাৰৰ ওপৰত থকা গঠীক ডিজাইনৰ গীৰ্জাঘৰৰ দৰে গৱৰ্নমেণ্ট কলেজৰ ভৱনটো আছিল বৰ সুন্দৰ। সমূখত এখন বৰ ডাঙৰ খেলপথাৰ আছিল৷ পথাৰখনৰ পশ্চিম দিশত টেনিছ খেলাৰ কৰ্ট আৰু পূৱ দিশত এটা চুইমিং পুল আছিল৷ গোল বাগ বুলি কোৱা প্ৰকাণ্ড পাৰ্কখনৰ এমূৰে আছিল কলেজখন৷ সেইফালেই যাদুঘৰটোলৈও যাব পাৰি৷ তাত শিখসকলৰ পৰা পোৱা প্ৰকাণ্ড বৰটোপ এটা সজাই থোৱা আছিল - নাম আছিল ভাঞ্জিয়ান দি টোপ, পিছলৈ তাৰ নাম ৰাইয়াৰ্ড কিপলিংৰ উপন্যাসৰপৰা লোৱা এটা নাম দিয়া হৈছিল - কিম গান৷ সেইখিনিৰ পৰাই হাই কৰ্ট, বিধান সভা আৰু লৰেঞ্চ গাৰ্ডেন হৈ যোৱা মল নামৰ ৰাষ্টাটো আৰম্ভ হয়। আনাৰকলি নামৰ লাহোৰৰ প্ৰধান বজাৰ খনৰ দুৰত্ব সেইখিনিৰপৰা মাত্ৰ এক ফাৰ্লং৷ তাৰোপৰি লাহোৰৰ পতিতালয় - হীৰা মাণ্ডিলৈও তাৰ পৰা বেছি দূৰ নহয়৷ হীৰা মাণ্ডি নামটো আহিছে মহাৰজা ৰঞ্জিৎ সিংহৰ এজন প্ৰিয়পাত্ৰ ৰাজা হীৰা সিং দোগ্ৰাৰ পৰা৷ স্থানীয় মানুহে ঠাইখনক টিব্বী বজাৰ বুলি কৈছিল৷ গৱৰ্মমেণ্ট কলেজৰ বহু ছাত্ৰই এই টিব্বী বজাৰৰ পতিতাৰ ওচৰতে নিজৰ কুমাৰত্বৰ অন্ত পেলাইছিল৷ (আগলৈ..)
