শিক্ষাগত অৰ্হতা
আৰু দক্ষতা
ভাৰতবৰ্ষৰ সকলো
ৰাজ্যতে সম্প্ৰতি প্ৰচলিত শিক্ষা ব্যৱস্থাই এক স্তৰভিত্তিক গাঁথনি অনুসৰণ কৰে। প্ৰাথমিক
আৰু মাধ্যমিক (১০+২ বছৰ) পৰ্য্যায়টোৰ পাছতে ছাত্ৰ-ছাত্ৰীসকলে আগ্ৰহৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰি
বিভিন্ন স্নাতক শিক্ষা গ্ৰহণ কৰিব পাৰে, যেনে কলাৰ স্নাতক (বি এ), বিজ্ঞানত স্নাতক (বি এছ চি), বাণিজ্য
স্নাতক (বিকম), আৰু প্ৰযুক্তি স্নাতক (বিটেক, বি-ই) ইত্যাদি। অভিযান্ত্ৰিক আৰু
চিকিৎসা পাঠ্যক্ৰম সাধাৰণতে চাৰিৰ পৰা পাঁচ বছৰ হয়, আৰু কলা আৰু বাণিজ্যৰ ডিগ্ৰীত
তিনি বছৰ সময় লাগে। স্নাতকোত্তৰ শিক্ষাৰ ভিতৰত কলা বিভাগৰ স্নাতকোত্তৰ (এম এ),
বিজ্ঞানৰ স্নাতকোত্তৰ (এম এছ চি), ব্যৱসায় পৰিচালনাৰ স্নাতকোত্তৰ (এম বি এ), আৰু
আইন, চিকিৎসা, আৰু প্ৰযুক্তিৰ দৰে ক্ষেত্ৰত বিশেষ স্নাতকোত্তৰ শিক্ষাৰ দুবছৰীয়া
পাঠ্যক্ৰম সম্প্ৰতি প্ৰচলিত হৈ আছে। এই ডিগ্ৰীসমূহে ছাত্ৰ-ছাত্ৰীসকলক তেওঁলোকৰ
অধ্যয়নৰ ক্ষেত্ৰত জ্ঞান প্ৰদান কৰে ঠিকেই কিন্তু ব্যৱহাৰিক দিশৰ পৰা কিমান ফলপ্ৰসূ
সেই বিষয়ে বিতৰ্কৰ অৱকাশ আছে। ব্যৱসায়িক দিশৰ পৰা গুৰুত্বপূৰ্ণ বহু বিষয়
পাঠ্যক্ৰমৰ অন্তৰ্ভুক্তই নহয়। এটা মাত্ৰ উদাহৰণ ল’ব পাৰি। সকলোৰে জীৱনত টকা-পইচাৰ সু-ব্যৱহাৰৰ বিষয়ে জনাটো অতি
আৱশ্যক। কিন্তু বাণিজ্যৰ পাঠ্যক্ৰমৰ বাদে আন পাঠ্যক্ৰমসমূহত বেংক ব্যৱস্থা, বিনিয়োগ,
বীমা আঁচনি আদিৰ দৰে জীৱনত জানিবলগীয়া কথাৰ কোনো পাঠ্যক্ৰম নাই। বহু মানুহৰ বীমা
সম্পৰ্কে সম্যক জ্ঞান উপলব্ধ হয় বীমা কোম্পানীৰ এজেন্টৰ পৰা। ঠিক তেনেকৈ চফ্ট
স্কিলৰ কোনো পাঠ পাঠ্যক্ৰমৰ অন্তৰ্ভুক্ত নহয়। মনৰ ভিতৰত থকা খঙকো পৰিচালনা কৰি
কামত লগোৱাৰ উপায় আছে – এংগাৰ মেনেজমেণ্ট! এই জ্ঞানে সকলোকে উপকৃত কৰিব পাৰে। বৰ্তমান
প্ৰচলিত পাঠ্যক্ৰমৰ ভিতৰতে এই বিষয়ে শিকাৰ কোনো উপায় নাই। সময়ৰ উপয়ুক্ত ব্যৱহাৰৰ
বিষয়েও পাঠ্যক্ৰম আছে – টাইম মেনেজমেণ্ট! একেলগে দল বান্ধি কাম কৰিব পৰাৰো পাঠ্যক্ৰম আছে
– টিম ৱৰ্ক, টিম মেমেজমেণ্ট! কিন্তু এইবোৰ বিষয়ৰ
জ্ঞানে সকলো ছাত্ৰ-ছাত্ৰীকে উপকাৰ কৰিব পৰাকৈ সাধাৰণ পাঠ্যক্ৰমৰ অন্তৰ্ভুক্ত নহয়।
আমোদজনক কথা, এজন দক্ষতা সম্পন্ন মানৱ সম্পদ
তৈয়াৰ কৰিবলৈ যি যি গুণ আৰু জ্ঞানৰ সমাহাৰ হ’ব লাগে সেয়া সামগ্ৰিক ভাবে একেলগে শিক্ষা ব্যৱস্থাৰ অন্তৰ্ভুক্ত
নহয়। তেনে কথা হয় নিজে শিকিব লাগিব, নহয় নজনাকৈয়ে পেশাদাৰী জীৱন শেষ হৈ যাব।
কথাষাৰ সত্যাপন কৰিবলৈ এটা উদাহৰণ লওঁ, - কাৰিকৰী প্ৰতিষ্ঠান আই-টি-আই-ৰ পৰা এজন
প্লামাৰ প্ৰশিক্ষিত হৈ ওলাই আহিল। কিন্তু টাইম মেনেজমেণ্টৰ কথা শিকিবলৈ তেওঁ
কোনো সুবিধা নাপালে। পেশাদাৰী জীৱনত এই কথাটোৰ বাবেই তেওঁ বহু অসুবিধাৰ
সন্মূখীন হ’ব বা পেশাদাৰী জীৱনত তেওঁৰ বিকাশ বিঘ্নিত হোৱাৰ
সম্ভাৱনা থাকিব। আমাৰ দেশত বহু ডিপ্লমা আৰু চাৰ্টিফিকেচন পাঠ্যক্ৰমৰ জন্ম হোৱা
দেখা গৈছে। আই টি, ফেশ্বন ডিজাইন, হোটেল মেনেজমেণ্ট, আৰু নাৰ্চিং আদি কাৰিকৰী আৰু
বৃত্তিমূলক বিষয় এইবোৰ পাঠ্যক্ৰমে সামৰি লৈছে। কিন্তু এজন দক্ষতা সম্পন্ন মানৱ
সম্পদ সৃষ্টিৰ সামগ্ৰিক ভাবে সকলো দিশ সামৰি লোৱা পাঠ্যক্ৰম দুৰ্লভ। ডিগ্ৰী আছে
স্কিল নাই। শিক্ষাগত অৰ্হতা আছে, দক্ষতা নাই! এই কথা সকলো পেছাৰ ক্ষেত্ৰতে কমবেছি
পৰিমানে প্ৰযোজ্য।
সাম্প্ৰতিক সময়ত দ্ৰুতগতিত পৰিলক্ষিত হোৱা
পৰিৱৰ্তন আৰু চাকৰিৰ বজাৰখনৰ বিকাশে কেৱল শৈক্ষিক অৰ্হতাই যথেষ্ট নহয় বুলি বিশ্বাস
কৰে। শিক্ষাগত অৰ্হতাই পেশাদাৰী জীৱনৰ প্ৰৱেশ বিন্দু হিচাপে কাম কৰি থাকিলেও নিয়োগকৰ্তাসকলে
ব্যৱহাৰিক দক্ষতা আৰু কৰ্ম অভিজ্ঞতাৰ বেছি গুৰুত্ব দিয়া দেখা গৈছে। উদাহৰণস্বৰূপে,
চফট্ৱেৰ কোম্পানীয়ে কম্পিউটাৰ বিজ্ঞানৰ ডিগ্ৰীধাৰী প্ৰাৰ্থীতকৈ ক’ডিং দক্ষতা থকা প্ৰাৰ্থীক বেছি অগ্ৰাধিকাৰ দিব খোজে।
আনকি শিক্ষাগত অৰ্হতাক একাশৰীয়া কৰি থৈ দক্ষতাৰ ভিত্তিতে নিযুক্তি দিয়াৰো অনেক
উদাহৰণ আজিকালি দেখা পোৱা যায়। সেয়ে সাম্প্ৰতিক সময়ত দক্ষতা বিকাশৰ বাবে প্ৰতিজন
ছাত্ৰ-ছাত্ৰী সচেতন হোৱা আৱশ্যক। স্কুল কলেজৰ পাঠ্যক্ৰমতে সীমাৱদ্ধ নাথাকি,
ভৱিষ্যতৰ পেশাদাৰী জীৱনৰ বাবে আৱশ্যক হোৱা বিভিন্ন বিষয়ৰ জ্ঞান যিকোনো উৎসৰ পৰা
আহৰণ কৰিবলৈ চেষ্টা কৰি থাকিব লাগে। ইন্টাৰনেটৰ মাধ্যমেদি আজিকালি যিকোনো এটা
দক্ষতাৰে বাবে লাগতিয়াল জ্ঞানৰ বহুলাংশে কম খৰচত শিকি লোৱাৰ সুবিধা হৈছে। বুদ্ধিমান ছাত্ৰ-ছাত্ৰীয়ে এই
সুবিধা গ্ৰহণ কৰি লাভৱান হ’ব পাৰে।
সম্প্ৰতি জনপ্ৰিয় হোৱা আৰু অৰ্থনৈতিক ভাবে
লাভৱান হ’ব পৰা এনে সুবিধা বা দক্ষতা শিকাৰ পাঠ্যক্ৰমসমূহ
এনেধৰণৰঃ
(১) ডিজিটেল
সাক্ষৰতা (Digital Literacy) আৰু প্ৰযুক্তিগত দক্ষতা: প্ৰযুক্তিৰ আগমনৰ ফলত ডিজিটেল
সঁজুলি, প্ৰগ্ৰেমিং ভাষা (Programming language), তথ্য বিশ্লেষণ (Data analytics),
চাইবাৰ সুৰক্ষা (Cyber Security), কৃত্ৰিম বুদ্ধিমত্তা (Artificial Intelligence),
আৰু মেচিন লাৰ্নিঙ(Machinge Learning) আদি বিষয়ত দক্ষ শ্ৰমিকৰ চাহিদা দিনে দিনে বাঢ়ি
আহিছে। আই টি, ফিনটেক, ই-কমাৰ্চ, আৰু স্বাস্থ্যসেৱা প্ৰযুক্তিৰ দৰে ক্ষেত্ৰসমূহত এনে
দক্ষলোকৰ বিশেষভাৱে প্ৰয়োজনীয়তা বাঢ়ি গৈছে। ইয়াৰ ফলশ্ৰুতিতে ক'ডিং বুটকেম্প আৰু
অনলাইন পাঠ্যক্ৰমৰ জনপ্ৰিয়তা দিনে দিনে বাঢ়ি
গৈ আছে।
(২) চফ্ট স্কিল
(Soft Skill) দক্ষতা: কাৰিকৰী জ্ঞানৰ উপৰিও যোগাযোগ (Effective Communication), দলীয়
কৰ্মপদ্ধতি (Team Work), সমস্যা সমাধান (Problem solving), ফলপ্ৰসূ নেতৃত্ব
(Leadership skill) আদিৰ দৰে চফট স্কিল দক্ষতাক অতিশয় মূল্য দিয়া হয়। নিৰ্দিষ্ট
সংস্থানৰ ভূমিকাসমূহৰ জটিলতা বৃদ্ধি পোৱাৰ লগে লগে নিয়োগকৰ্তাসকলে এনে ব্যক্তি বিচাৰে
যিয়ে দলত ফলপ্ৰসূভাৱে কাম কৰিব পাৰে, প্ৰকল্প পৰিচালনা কৰিব পাৰে আৰু নেতৃত্বৰ সম্ভাৱনা
প্ৰদৰ্শন কৰিব পাৰে।
(৩) সমালোচনাত্মক জটিল চিন্তা (Critical
thinking) আৰু উদ্ভাৱন শক্তি (Innovation): উদ্যোগসমূহে অধিক জটিল আৰু গতিশীল জীৱন
পৰিক্ৰমাৰ দিশে আগবাঢ়ি যাব লগা হোৱাৰ বাবে সমালোচনাত্মকভাৱে জটিল চিন্তা কৰিব
পৰাৰ দক্ষতা থকা, পৰিৱৰ্তনৰ সৈতে খাপ খুৱাব পৰা (Adaptability) আৰু নতুন উদ্ভাৱন
শক্তিৰে (Innovation) প্ৰতিষ্ঠানটোক আগুৱাই নিব পৰাৰ দক্ষতা থকা কৰ্মচাৰীসকলক অধিক গুৰুত্ব দিয়া দেখা যায়। ইয়াৰ
ফলত পাঠ্যপুথিত নথকা শিক্ষাৰ গুৰুত্ব বৃদ্ধি পাইছে, কিয়নো একাধিক ক্ষেত্ৰৰ জ্ঞান
মিহলি কৰিব পৰা পেছাদাৰীসকলহে আধুনিক প্ৰত্যাহ্বান সমাধানৰ বাবে অধিক সুসজ্জিত হ’ব পাৰে।
(৪) উদ্যোগীকৰণ আৰু পৰিচালনা দক্ষতা
(Entrepreneurial and Managerial Skills): ষ্টাৰ্টআপ আৰু ক্ষুদ্ৰ ব্যৱসায়ৰ
উত্থানৰ লগে লগে শক্তিশালী উদ্যোগীকৰণ আৰু পৰিচালনা দক্ষতা থকা ব্যক্তিৰ
প্ৰয়োজনীয়তা বাঢ়িছে। ইয়াৰ ভিতৰত বজাৰৰ ধাৰা বুজি পোৱা, বিত্তীয় ব্যৱস্থাপনা,
গ্ৰাহকৰ লগত সম্পৰ্ক, কৌশলগত সিদ্ধান্ত গ্ৰহণ কৰিব পৰা আদি গুণ আৰু জ্ঞানৰ আদৰ বাঢ়িছে। ব্যৱসায়িক প্ৰতিষ্ঠানসমূহে
নতুন নতুন প্ৰশিক্ষণ কাৰ্যসূচীৰে নেতৃত্ব আৰু কৌশলৰ ওপৰত গুৰুত্ব আৰোপ কৰি এনেধৰণৰ
প্ৰয়োজন পূৰণ কৰিবলৈ চেষ্টা কৰা দেখা গৈছে।
(৫) গোলকীয় দক্ষতা (Global Competence): আমাৰ দেশেও বিশ্ব অৰ্থনীতিৰ সৈতে সংগতি ৰাখি আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয়ভাৱে
সচেতন আৰু ক্ৰছ-কলচাৰেল সংযোগ বুজি পোৱা বা সেই দক্ষতা অৰ্জন কৰা লোকক অধিক গুৰুত্ব
দিবলৈ আৰম্ভ কৰিছে। বিদেশী ভাষাৰ দক্ষতা আৰু বিশ্বৰ বজাৰসমূহ বুজি লৈ বহুজাতিক
কোম্পানীসমূহৰ সৈতে কাম কৰিব পৰা পেছাদাৰীসকল দেশৰ বাবে প্ৰয়োজনীয় সম্পদ হৈ
পৰিছে। নবীকৰণযোগ্য শক্তি (Renewable energy), বৈদ্যুতিক বাহন (Electric vehicle),
ৰবটিক্স (Robotics), আৰু স্বাস্থ্যসেৱাৰ দৰে নতুন-পুৰণি খণ্ডত বিশেষ দক্ষতা থকা লোকৰ
চাহিদা ক্ৰমান্বয়ে বৃদ্ধি পাইছে। চৰকাৰে লোৱা স্কিল ইণ্ডিয়া মিছনৰ দৰে পদক্ষেপৰ
লক্ষ্যও হৈছে এনে দক্ষ মানৱ সম্পদ সৃষ্টি কৰা।
মূল কথা, আমাৰ দেশত শৈক্ষিক অৰ্হতাই আপাতঃদৃষ্টিত
উল্লেখযোগ্য গুৰুত্ব অব্যাহত ৰাখিছে যদিও ই কেৰিয়াৰ সফলতাৰ একমাত্ৰ নিৰ্ণায়ক এতিয়াও
হ’ব পৰা নাই। ই এক সত্য। চাকৰিৰ বজাৰখনে
প্ৰযুক্তিগত উন্নতি আৰু বিশ্বায়নৰ গতিৰ সৈতে খাপ খুৱাব পৰা শৈক্ষিক প্ৰমাণপত্ৰ আৰু
বিশেষ দক্ষতাৰ সংমিশ্ৰণৰ দাবী কৰে। বিভিন্ন প্ৰতিষ্ঠান আৰু উদ্যোগসমূহৰ পৰিৱৰ্তন অব্যাহত
থকাৰ লগে লগে শিক্ষা ব্যৱস্থাৰো যথোচিত পৰিৱৰ্তন হ’ব লাগিব, যাতে প্ৰয়োজনীয় জ্ঞান, অভিজ্ঞতা আৰু
দক্ষতাৰে সমৃদ্ধ মানৱ সম্পদ আমি প্ৰস্তুত কৰিব পাৰোঁ। এনে ফলপ্ৰসু পাঠ্যক্ৰম
প্ৰস্তুত নোহোৱালৈকে সচেতন ছাত্ৰ-ছাত্ৰীসকলে সপোন দেখা ভৱিষ্যতৰ পেছাৰ পাবে
প্ৰয়োজনীয় সমল সদ্যহতে অনলাইন পাঠ্যক্ৰমৰ পৰাই সময়মতে শিকি লৈ আগন্তুক দিনৰ বাবে
নিজকে উপযুক্ত কৰি গঢ়ি তুলিবলৈ চেষ্টা কৰিব লাগিব।
(মোবাইল নংঃ ৯৯৫৮৮৯৫৭০৮)
